Jeshile, të verdha, të kuqe, të vogla si qershitë ose të mëdha që shijojini me vaj, kripë, djathë dhe borzilok. Domatet, emri shkencor i të cilave është lycopersicon lycopersicum, ka qenë në tryezat tona prej shekujsh, veçanërisht në stinën e verës. Tradita e domates së papërpunuar në sallata ose salca e domateve filloi në Italinë jugore dhe më pas u përhap në të gjithë botën falë picës. Sigurisht, që ka shumë për të zbuluar për domatet, por po ju sjellim 10 kuriozitete rreth shkencës, historisë, kulturës dhe kuzhinës që ia vlen të tregohen.
1. NGA VJEN DOMATJA? Është një kokërr e importuar nga Peruja nga spanjollët dhe që aztekët e quanin xitomatl. Ishin fruta të vegjël në ngjyre afër arit. Me kalimin e kohës domatet morën ngjyrë të kuqe, falë shartimeve të njëpasnjëshme.
2 – KUR MBËRRITI NË EVROPË? “Molla e artë” u përhap në Evropë në fund të shekullit të 16-të dhe në Itali ishte e njohur nga gjysma e dytë e viteve 1500, kur mjeku sienez Pietro Andrea Mattioli (1500-1577) e përmendi për herë të parë në një traktat shkencor: ” Një tjetër specie është sjellë në kohën tonë në Itali, e grimcuar si mollët e trëndafilit dhe e prerë në copa, të gjelbra në fillim dhe të arta kur piqen, të cilat hahen në të njëjtën mënyrë” .
3 – KUR LINDI SALCA E PARË? Salca e parë e domates nga e cila kemi gjurmë është ” Salca spanjolle e domates ” në librin e recetave të Antonio Latinit të vitit 1694, e cila përgatitet duke përzier domate të qëruara në skarë me qepë, trumzë ose borzilok dhe uthull.
4 – ËSHTË NJË PERIME APO NJË FRUT? Domatja është një frut. Kështu janë edhe kastravecat, specat, kungujt, bizelet dhe patëllxhanët pasi rriten nga lulet dhe kanë fara. Sipas botanistëve, në fakt, fruti është pjesa e bimës që zhvillohet nga një lule dhe është gjithashtu pjesa e bimës që përmban farat, ndërsa pjesët e tjera të bimëve konsiderohen si perime dhe përfshijnë kërcellin, gjethet dhe rrënjët. Në Shtetet e Bashkuara, domatja u klasifikua zyrtarisht si perime nga Gjykata e Lartë në 1893 (për shkak të çështjeve tatimore).
5 – A ËSHTË E VËRTETË QË DOMATET JU BËJNË MIRË? Po shumë. Sepse, ndër të tjera, është burim i vitaminës C dhe vitaminave B, fosforit, kalciumit dhe kaliumit. Sipas studimeve të shumta shkencore, domatet e gatuara bëjnë edhe më mirë se ato që hahen të freskëta. Gatimi i tyre për 15 minuta, thyen murin qelizor të domates, i cili çliron likopenin, një antioksidant i çmuar që redukton rrezikun e tumoreve të caktuara dhe gjithashtu vepron kundër kolesterolit të lartë dhe sëmundjeve të zemrës.
6 – KUR ËSHTË MË MIRË TË MOS HAMË DOMATE? Alergjia e domates është një nga më të përhapurat. Mund të shfaqet me simptoma që prekin sistemin gastrointestinal por edhe me manifestime të lëkurës. Për më tepër, konsumimi i domates duhet të shmanget nga ata që vuajnë nga çrregullime gastrointestinale; Konsumimi i domates gjithashtu mund të ndërhyjë në marrjen e diuretikëve.
7 – SA LLOJE DOMATESH KA? Vlerësohet se ka rreth 10,000 lloje domatesh: nga A për Abracazebra – një domate me origjinë në Shtetet e Bashkuara me fruta të ngjashme me qershinë me ngjyrë të gjelbër dhe vija të bardha, deri tek Z për Zebra cherry, e ashtuquajtura për shkak të vijave lëkura (e kuqe dhe jeshile).
8. A ËSHTË E VËRTETË QË DOMATET E PARA ISHIN HELMUESE? Jo, por midis viteve 1600 dhe 1800, në Evropë, konsumi i domates u ul ndjeshëm. Ajo u quajt “mollë helmuese” sepse aristokratët u sëmurën dhe vdiqën pasi e hëngrën. Kjo ndodhi sepse evropianët e pasur përdornin pjata me kallaj, të pasura me plumb; kur u servireshin në këto pjata, frutat për shkak të aciditetit të tyre filtronin plumbin, duke shkaktuar kështu vdekje nga helmimi. Për më tepër, domatja përmban një sasi të madhe solanine, një substancë me toksicitet të ulët që bima e prodhon si një pesticid natyral. Vetëm rreth vitit 1880, me shpikjen e picës në Napoli, domatja e mposhti mosbesimin ndaj kuzhinave evropiane.
9 – PSE NUK DUHEN MBAJTUR NË FRIGORIFER? Sepse i ftohti ndërhyn me enzimat që i japin domates shijen e saj karakteristike: nën 12 gradë, në fakt, domatja ndalon të piqet, gjë që i jep më shumë shije. Për më tepër, i ftohti gjithashtu ndryshon konsistencën e tij pasi thyen membranat e frutave. Prandaj është më mirë t’i mbani domatet në temperaturën e dhomës, në një shportë ose në një tas në kuzhinë; ose, kur nuk bën ftohtë, në ballkon por larg dritës. Në çdo rast, nëse vërtet dëshironi t’i mbani në frigorifer (por jo në qese plastike!), hiqini të paktën një orë përpara se t’i konsumoni.
10 – SI T’I BËJMË ATO TË PIQEN MË SHPEJT? Ruajini ato me fruta, etileni do të përshpejtojë procesin e pjekjes. Ato që janë të pjekura duhet të lihen në temperaturën e dhomës, larg burimeve të drejtpërdrejta të nxehtësisë, me kërcellin e kthyer lart.
